الشافی فی الامامة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ق) |
| موضوع | امامت |
| سبک | ردیه |
| زبان | عربی |
| مجموعه | چهار جلدی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسۀ انتشاراتی الصادق |
| تاریخ نشر | ۱۳۰۱ق |
| نسخه الکترونیکی | |
الشّافی فِی الاِمامة، کتابی کلامی است درباره امامت، به زبان عربی، نوشته سید مرتضی علم الهدی (۳۵۵-۴۳۶ق). این کتاب در پاسخ به شبهات قاضی عبدالجبار معتزلی دربارۀ امامت نوشته شده است.
کتاب الشافی مورد توجه عالمان مسلمان بوده و نقد و تلخیص‌هایی نوشته شده است. تلخیصُ الشّافی نوشته شیخ طوسی از مشهورترین آنها است. سیدِ مرتضی خود نیز در دیگر آثارش، همچون تنزیه الأنبیاء و الذخیرة فی علم الکلام به الشّافی ارجاع داده است.
الشافی در سال ۱۳۰۱ق در ایران چاپ سنگی شد. همچنین در سال ۱۴۱۰ق با تصحیح عبدالزهراء خطیب حسینی، توسط مؤسسه انتشاراتی الصادق در قالب چهار جلد منتشر شده است.
مؤلف
نویسنده الشافی سیدِ مرتَضی (۳۵۵ق-۴۳۶ق)، فقیه و متکلم امامی است. او پس از درگذشت شیخ مفید، بزرگ شیعه شد. شیخ مفید، حسین بن علی بن بابویه، برادر شیخ صدوق، ابن‌نباته سعدی و علی مرزبانی از استادان وی بودند. همچنین شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابن براج و محمد بن علی کراجکی نزد او شاگردی کردند.
سید مرتضی در مباحث کلامی، رویکردی عقلانی داشت. از این رو در تعارض ظاهری عقل و نقل (آیات و روایات)، عقل را معتبر می‌دانست و نقل را تأویل می‌کرد. دیدگاه‌های کلامی سید مرتضی در کتاب‌هایش ازجمله الذخیرة فی علم الکلام، تنزیه‌الانبیاء، المُقنِع فی الغیبة، جُمَلُ العِلم و العَمَل و الفصول المختاره آمده است.
نام کتاب
سید مرتضی از کتاب خود با عنوان الشافی فی الامامة نام برده است. همچنین احمد بن علی نجاشی و شیخ طوسی با همین نام از آن یاد کرده‌اند. اما آقا بزرگ تهرانی با نام «الشافی فی الامامة و ابطال حجج العامة» از آن یاد کرده است.
انگیزه نگارش
به‌گفته آقابزرگ تهرانی در الذریعه، انگیزه سیدِ مرتَضی از نگارش الشّافی، پاسخ به اشکالات و شبهاتی بوده است که قاضی عبدالجبار معتزلی در کتاب المغنی درباره مذهب امامیه درباره امامت وارد کرده بود. خود سید مرتضی در الشافی نوشته است در صدد نوشتن کتابی مفصل در نقد قاضی عبدالجبار بوده است؛ اما موانعی او را از نوشتن چنین کتابی باز‌می‌دارند. ازاین‌رو به نوشتن کتاب الشافی بسنده کرده است.
جایگاه کتاب در کلام اسلامی
کتاب الشافی متعلق به قرن پنجم قمری است. عالمان شیعه و سنی در همان قرن و قرن‌های بعد، آثاری در تلخیص یا نقد آن نوشته‌اند که از آن میان تلخیص‌الشافی، نوشته شیخ طوسی است. همچنین برخی در نگارش کتاب‌های کلامی از آن، استفاده کرده‌اند؛ چنان‌که سید مرتضی، خود، در تنزیه الانبیاء، المقنع فی الغیبة و الذخیرة که پس از کتاب الشافی نوشته شده‌اند، به این کتاب ارجاع داده است.
به‌گفته سید احمد حسینی، محقق و مصحِّح کتاب الذخیره فی علم الکلام، کتاب الشافی نشان‌دهنده مهارت سید مرتضی در علم کلام و تسلطش بر مناظره در زمینه همه مذاهب اسلامی است. سید بهاءالدین مختاری سبزواری از عالمان قرن یازدهم ودوازدهم قمری درباره کتاب الشافی چنین سروده است:
| الجَهْلُ داءٌ وَ الدَّواءُ الكافي | فكرٌ عميقٌ وَ الطَّبيبُ الشّافي | |
| أنّیٰ لَنا شافٍ لَهُ كَالشّافي | أو مِثله مِن كاشفٍ كَشّاف | |
| نادانی نوعی بیماری است و دارویِ شفابخشِ آن، تفکر عمیق و طبیبی شفادهنده است. هیچ دارویی همچون کتاب الشافی یا کتابی کشف‌کننده مانند آن نمی‌تواند این بیماری ما را شفا دهد. | ||
محتوا
کتاب الشافی ۲۲ بخش به‌شرح زیر دارد:
- نظر قاضی عبدالجبار درباره وجوب امامت
- دلایل نقلی بر وجوب امامت
- مخالفت قاضی با دلایل شیعه درباره امامت و عصمت
- دلایل عقلی قاضی بر ردّ وجوب نص بر امام
- ردّ نظر قاضی در نقد دلایل شیعه بر وجوب وجود نص برای امام
- ردّ نظر قاضی درخصوص عدم نص درباره امام
- ردّ نظر قاضی درباره صفاتی که امام باید داشته باشد
- ردّ نظر قاضی درباره علم امام
- ردّ نظر قاضی درباره افضلیت امام
- ردّ نظر قاضی درباره روایتی که می‌گوید امامان از قریش هستند
- ردّ نظر قاضی درباره اینکه آیا عدول از قریش، در باب امامت جایز است.
- ردّ نظر قاضی درباره تعداد کسانی که از طرف امت، با امام بیعت می‌کنند
- ردّ سخن قاضی درباره امامت ابوبکر
- نظر قاضی درباره کسی که انتخاب امام را بی‌اعتبار می‌داند
- ردّ نظر قاضی درباره اینکه ابوبکر برای امامت شایسته بود
- پاسخ قاضی به انتقادات واردشده بر ابوبکر
- نظر قاضی به امامت عمر بن خطاب
- پاسخ قاضی به انتقادات واردشده بر عمر
- ردّ نظر قاضی درباره امامت عثمان
- ردّ نظر قاضی درباره منتقدان عثمان
- نظر قاضی اثبات امامت امام علی(ع)
- تشکیک قاضی درخصوص توبه‌کردن طلحه، زبیر و عایشه
روش
سیدِ مرتَضی به‌صورت گزینشی و چنان‌که خود در مقدمه کتاب گفته، به‌اختصار اشکالات و ردیه‌های قاضی عبدالجبار را پاسخ داده است. او در نقل‌قول از المغنی، کتاب قاضی عبدالجبار، تنها ابتدای هر شبهه یا بخشی خاص از سخن قاضی را ذکر کرده است. در این کتاب، با کلماتی چون «قال صاحب الکتاب» (نویسنده کتاب گفته است)، «قال» (گفته است)، «فأمّا قوله» (اما این سخن نویسنده که...)، «و أمّا قولک» (اما این سخن تو که)، عبارت‌های قاضی عبدالجبار نقل شده است. گاهی نیز با طرح شبهات و اشکالاتی فرضی از سوی قاضی، به آنها پاسخ داده شده است.
تلخیص‌ها و ردیه‌ها
تلخیص‌هایی که عالمان شیعه از کتاب الشافی داشته‌اند به‌شرح زیر است:
- تلخیص‌الشافی، اثر شیخ طوسی که شاگرد سید مرتضی هم بوده است. گفته‌اند یکی از عواملی که باعث شده الشافی از تصحیف محفوظ بماند، تلخیص این کتاب توسط شیخ طوسی بوده است.
- اِرتِشافُ الصّافی مِن سِلافِ الشّافی، اثر سید بهاءالدین مختاری(۱۰۸۰-۱۱۳۱ق).
- صَفوَةُ الصّافی مِن رغوةِ الشّافی، اثر سید بهاءالدین مختاری.
همچنین ابوالحسن بصری از عالمان اهل‌سنت کتاب نقض‌الشافی را در رد این کتاب نوشته است که ابویعلی سلار بن عبدالعزیز شاگرد سیدِ مرتضَی کتاب الرّدُّ عَلیٰ اَبِی‌الحسنِ البصری را در رد آن نوشته است.
چاپ
الشافی در سال ۱۳۰۱ق به همراه تلخیص شیخ طوسی به‌صورت سنگی چاپ شد. آقا بزرگ تهرانی، در الذریعة از این نسخه یاد کرده است. همچنین در سال ۱۴۱۰ق، مؤسسۀ انتشاراتی اَلصّادق، در چهار جلد، آن را منتشر کرد. این نسخه توسط سید عبدالزهراء خطیب حسینی تصحیح شده و مؤسسه مذکور در سال ۱۳۸۴ش آن را به‌صورت دو جلدی تجدید چاپ کرد.
سید عبدالزهرا خطیب حسینی در تصحیح الشافی از نسخه‌های موجود کتاب در کتابخانه آیت‌الله مرعشی و کتابخانه آستان قدس رضوی استفاده کرده و تفاوت آنها را با علائم اختصاری توضیح داده است. برخی ویژگی‌های این تصحیح عبارت است از: مستندکردن عباراتی که از المغنی نقل شده با ذکر جلد و صفحه، ذکر معانی برخی از واژه‌های دشوار، مشخص‌کردن مرجع ضمیر و مستندکردن روایات به منابع شیعه و سنی. او همچنین عبارات یا کلماتی را که سیدِ مرتضی از قاضی عبدالجبار نقل کرده، اما در المغنی نیافته، مشخص کرده است.
نسخه‌های خطی
سید عبدالزهرا خطیب حسینی مصحح الشافی از موارد زیر به‌عنوان نسخه‌های خطی این کتاب، یاد کرده است:
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در ۴۷۶ صفحه و در هر صفحه ۲۶ سطر
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، با شماره ۷۶۱ از کتب حکمت و کلام
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، با شماره ۱۷۱، ۲۷۰ صفحه، در هر صفحه ۲۲ سطر، به خط محمد ابراهیم بن محمدیعقوب
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، به شماره ۱۰۰۲۰، در ۳۲۳ ورق که هر صفحه بیشتر از ۲۱ سطر است. این نسخه را محمد بن عبداللطیف عامِلی برای دوستش محمدعلی بنکا در محرم ۱۱۴۱ق به پایان برده است.
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، به شماره ۷۶۰، در ۲۶۵ ورق، از کتب حکمت و کلام. تاریخ این نسخه جمادی‌الاولی ۱۰۹۸ق است، اما نسخه‌نویسش مشخص نیست.
- نسخه کتابخانه مسجد گوهرشاد به شماره ۳۱۷، در ۳۱۷ ورق که تاریخ اتمام آن ۱۵ رمضان ۱۱۱۷ق درج شده است.
پانویس
- ↑ سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، مقدمه حسینی، ص۷.
- ↑ سید مرتضی، دیوان الشریف المرتضی، ۱۴۱۷ق، مقدمه تونجی، ج۱، ص۱۰.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، مقدمه حسینی، ص۴۷.
- ↑ شریعتی نیاسر، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی و پی‌جویی رابطۀ آن دو در آثار او»، ص۷۶-۷۸.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۹؛ سید مرتضی، تنزیه الانبیا، ۱۲۵۰ق، ص۱۸۳؛ سید مرتضی، المقنع فی الغیبه، ۱۴۱۶ق، ص۳۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۰.
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعه و...، ۱۴۲۰ق، ص۱۶۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ سید مرتضی، الشافی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ۱۲۵۰ق، ص۱۳۳، ۱۳۷، ۱۴۰، ۱۵۵، ۱۵۹، ۱۸۳.
- ↑ سید مرتضی، المقنع فی الغیبه، ۱۴۱۶ق، ص۳۱، ۳۶، ۶۱.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، الذخیره، ص۴۰۹، ۴۴۶، ۵۰۱، ۴۸۵، ۴۸۸.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، المقنع فی الغیبه، ۱۴۱۶ق، مقدمه حکیم، ص۱۶.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة، ۱۴۱۱ق، مقدمه حسینی، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۲۳.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۳۸-۱۳۹.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۳۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۲۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۲۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۵۱؛ سید مرتضی، الشافی، ۱۴۱۰ق، ج۱، مقدمه خطیب حسینی، ص۱۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۴۱.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، الشافی، ۱۴۱۰ق، مقدمه خطیب حسینی، ص۱۵-۱۶.
- ↑ خلیلی آشتیانی، «الشافی فی الامامه»، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، الشافی، ۱۴۱۰ق، ج۱، مقدمه خطیب حسینی، ص۱۶-۱۷.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعيليان؛ تهران، كتابخانه اسلاميه، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان‌الميزان، تحقیق دائرة المعرف النظامیة الهند، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
- خلیلی آشتیانی، سمیه، «»، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفة للباعه و النشر، ۱۳۸۲ق.۱۹۶۳م.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، تحقیق سید عبدالزهراء خطیب حسینی، تهران، مؤسسه الصادق، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، المقنع فی الغیبه، تحقیق سید محمدعلی حکیم، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، تنزیه‌الانبیاء، قم، الشریف الرضی، ۱۲۵۰ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، دیوان الشریف المرتضی، شرح محمد تونجی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
- شریعتی نیاسر، حامد و دیگران، «»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال۴۷، شماره۱، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبائی، مکتبة المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق.
- محقق، مهدی، «»(سخنرانی)، دانشکده ادبیات و علم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۱۲۳و۱۲۴، فروردین و تیر ۱۳۴۹ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال‌النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
پیوند به بیرون
- در دانشنامه جهان اسلام.